Kaptan-ı Derya Ne Demektir?
Kaptan-ı Derya ünvanı Osmanlı Devletinde kullanılan bir unvandır. Osmanlı Devletinin donanmasındaki komutanlara verilen bir rütbedir. Kaptan-ı Derya’lar Osmanlı donanmasının en üst rütbesidir. Diğer bir deyişle Osmanlı donanmasından en üst düzeyde sorumlu kişi Kaptan-ı Derya’dır.
Kaptan-ı Derya Anlamı
Kaptan-ı Derya’nın anlamı “Kaptan Paşa” demektir. Kaptan-ı Derya makamı yada kurumu, 1401 – 1867 tarihleri arasında kullanılan bir rütbedir. 1401 yılından önce Kaptan-ı Derya yerine “Deryabeyi” rütbesi kullanılmakta idi. 1867 yılında Kaptan-ı Derya rütbesi kaldırılmış ve yerine Bahriye Nezareti ve Osmanlı Donanması Donama Komutanlığı getirilmiştir. 1867 yılından sonra bu göreve getirilen Kayserili Ahmed Paşa ve Hacı Vesim Paşa Kaptan-ı Derya unvanını kullanmaya devam etmişleridir. Fakat Hacı Vesim Paşa’dan sonra gelen Bozcaadalı Hasan Hüsnü Paşa resmiyette geçen Osmanlı Donanması Donama Komutanı rütbe isimini kullanmış ve bundan sonra da Osmanlı Devleti yıkılana kadar da bu şekilde devam etmiş. Dolayısıyla bazı tarihçiler en son Kaptan-ı Derya’nın Hacı Vesim Paşa olduğu iddaa etmekteler.
Osmanlı İmparatorluğu’nun denizaşırı topraklarının genişlemesiyle ve Akdeniz kıyılarındaki fetihler çoğaldıkça arttı. Divan-ı Hümayun’a üye olarak katılır, Osmanlı İmparatorluğu’nun “deniz eyaletleri” diye adlandırılan eyaletlerini (Cezayir, Tunus,Trablusgarp, Akdeniz adaları) doğrudan ya da denizci paşalar aracılığıyla denetimleri altında tutarlardı. Başlangıçta Gelibolu’da daha sonraları İstanbul’da Kasımpaşa’da oturan ve semt ile tersanenin güvenliğinden sorumlu olan kaptanıderyaların unvanı Tanzimat döneminde kaldırıldı.
İlk Osmanlı deryabeyleri, sancak yöneticiliği de yapıyorlardı. Osmanlı deniz üssü İzmit’ten Gelibolu’ya taşındıktan sonra deryabeyine kaptan-ı derya da denmeye başladı. II. Mehmed döneminde donanma güçlü bir yapıya ve örgüte kavuşurken, kaptan-ı deryanın yetkileride artırıldı. 1533-34’te, Cezair-i Bahr-i Sefid ile Cezayir-i Garp bir yönetimde birleştirilerek Kaptanpaşa eyaleti oluşturulunca, kaptan-ı deryanın aynı zamanda bu eyaletin yöneticisi olması, eyalet işlerini de atayacağı bir vekille yürütmesi kabul edildi.Ama kaptan-ı deryalığın önem kazanması Barbaros Hayrettin Paşa’nın bu görevi yürütmesi sırasında oldu.16. yy’ın sonunda kaptan-ı deryalığa atananların vezirlik rütbesiyle Divan-ı Hümayun’a üye olarak katılmaları uygulaması başlatıldı.
Kaptan-ı derya, Donanma-yı Hümayun’un ve Tersane-i Amire’nin en büyük amiriydi.Denizcilikle bütün atamaları yapma, hüküm yazma ve tuğra çekme yetkisi vardı.Derya Kalemi’ne bağlı zeamet ve tımarların dağıtımını da o yapardı. Kaptan-ı deryalığa atanan kişi önce sadrazamın katında kürk giyer, sonra törenle Tersane-i Amire’ye gidip göreve başlardı.Bazen denizcilerden de atamalar yapılmakla birlikte, bu göreve çoğunlukla sivil ve asker vezirler getirilirdi. Donanmaının manevrası, kıyı ve açık deniz karakol hizmetlerini, Tersane-i Amire çalışmalarını planlamak kaptan-ı deryanın asıl görevleriydi.Tersane-i Amire’deki makamında şikayetleri dinleyen kaptan-ı derya, Haliç ve çevresinin güvenliğinden de sorumluydu. Tersane-i Amire alanlarındaki davalara doğrudan bakar, idam cezası da verebilirdi. Bazı davaları da kadıya havale ederdi.
Donanmayla denize açılacağı zaman, İstanbul’dan hareket etmeden önce Tersane-i Amire’de sadrazama teftiş verir, sonra onunla birlikte Topkapı Sarayı’na giderek padişahın katına çıkardı. Bu sırada donanma da saray açıklarında demirleyerek top atışıyla selamlama görevini yerine getirirdi. İstanbul’da olmadığı zamanlarda kaptan-ı deryaya tersane emini vekalet ederdi. En kıdemli yardımcısı tersane kethüdası, donanmadaki yardımcıları da kapudane, patrone, ve riyale idi. Kaptan-ı deryalık 1867’de kaldırılarak Bahriye Nezareti ve Kumanda Meclisi adında iki birim oluşturuldu. 1876’da ve 1878-80 arasında yeniden kurulduysa da, sonunda kaptan-ı deryanın asıl görevlerini bahriye nazırı üstlendi.
Kaptan-ı Derya Görevleri
- Deniz kuvvetlerinin başkomutanı idi.
- Donanma ve denizcilikle ilgili işlerden sorumluydu.
- Yükselme döneminde Divan’ın asli üyesi oldu.
- İstanbul’da kaldığı zamanlarda Divan toplantılarına katılırdı.
- Günümüzde “Deniz Kuvvetleri Komutanı” karşılığıdır.
Osmanlı Kaptan-ı Derya Listesi
- Saruca Paşa 1390-1392
- Çavlı Bey 1416-?
- Baltaoğlu Süleyman Bey 1451-1453
- Hamza Bey 1453-1456
- Has Yunus Bey 1456-1459
- Kaptan-ı Derya Kasım Bey 1459-1460
- Kadim İsmail Bey 1461-1462
- Yakup Bey 1462-1463
- Zağanos Paşa 1463-1466
- Veli Mahmud Paşa 1466-1478-
- Gedik Ahmed Paşa 1478-1480
- Mesih Paşa 1480-1491
- Güveği Sinan Paşa 1491-1492
- Kara Nişancı Davud Paşa 1493-1503
- Küçük Davud Paşa 1503-1506
- Hersekzade Ahmed Paşa 1506-1511
- İskender Ağa Paşa 1511-1514
- Sinan Bey 1514-1516
- Cafer Ağa Paşa 1516-1520
- Parlak Mustafa Paşa 1520-1522
- Bayram Paşa 1522-?
- Kurdoğlu Muslihittin Reis 1525-?
- Deryabey Süleyman Paşa ?-1531
- Kemankeş Ahmed Paşa 1531-1533
- Barbaros Hayrettin Paşa 1533-1546
- Sokullu Mehmed Paşa 1546-1550
- Sinan Paşa 1550-1553
- Piyale Paşa 1553-1569
- Müezzinzade Ali Paşa 1569-1571
- Uluç Reis 1571-1587
- Cığalazade Yusuf Sinan Paşa 1590-1595
- Halil Paşa 1595-1599
- Cığalazade Yusuf Sinan Paşa 1599-1601
- Mustafa Paşa 1601-1605
- Cafer Paşa 1605-1605
- Boşnak Derviş Mehmed Paşa 1605-1606
- Cafer Paşa 1606-1608
- Müezzinzade Filibeli Hafız Ahmed Paşa 1608-1609
- Damat Halil Paşa 1609-1612
- Öküz Kara Mehmet Paşa 1612-1613
- Damat Halil Paşa 1613-1617
- İstanköylü Çelebi (Güzelce) Ali Paşa 1617-1618
- Kara Davut Paşa 1618-1620
- Damat Halil Paşa 1620-1621
- Niğdeli Mustafa Paşa 1621-1621
- Damat Halil Paşa 1621-1625
- Recep Paşa 1625-1626
- Hasan Paşa 1626-1631
- Canpolat Mustafa Paşa 1631-1632
- Deli Hüseyin Paşa 1632-1635
- Kemankeş Kara Mustafa Paşa 1635-1637
- Bostancı Cafer Paşa 1637-1639
- Deli Hüseyin Paşa 1639-1641
- Siyavuş Paşa 1641-1642
- Piyale Paşa 1642-1643
- Silahtar Yusuf Paşa 1643-1644
- Ebubekir Paşa 1644-1645
- Koca Musa Paşa 1645-1646
- Kara Musa Paşa 1646-1647
- Ammarzade Mehmed Paşa 1647-1648
- Kılavuz Köse Ali Paşa 1648-1649
- Bıyıklı Koca Derviş Mehmed Paşa 1649-1650
- Hüsambeyzade Ali Paşa 1650-1652
- Bıyıklı Koca Derviş Mehmed Paşa 1652-1653
- Çavuşzade Mehmed Paşa 1653-1654
- Kara Dev Murad Paşa 1654-1655
- Dellak Mustafa Paşa 1655-1655
- Zurnazen Mustafa Paşa 1655-1656
- Merzifonlu Kara Mustafa Paşa 1656-1656
- Halıcı Damadı Mustafa Paşa 1656-1656
- Sarı Kenan Paşa 1656-1656
- Seydi Ali Paşa 1656-1656
- Topal Mehmet Paşa 1656-1657
- Çavuşzade Mehmed Paşa 1657-1658
- Hüseyin Paşa 1658-1659
- Biko Ali Paşa 1659-1660
- Hüsambeyzade Ali Paşa 1660-1661
- Abdülkadir Paşa 1661-1662
- Mustafa Paşa 1662-1665
- Kaplan Mustafa Paşa 1665-1671
- Ali Paşa 1671-1676
- Seydizade Mehmet Paşa 1676-1677
- Kara İbrahim Paşa 1677-1678
- Kaplan Mustafa Paşa 1678-1679
- Küçük Sipahi Mustafa Paşa 1679-1680
- Bozoklu (Bıyıklı) Mustafa Paşa 1680-1684
- Müsahip Mustafa Paşa 1684-1685
- Mısırlıoğlu İbrahim Paşa 1685-1688
- Kalaylıkoz Hacı Ahmed Paşa 1688-1689
- Mezomorto Hüseyin Paşa 1689-1690
- Mısırlıoğlu İbrahim Paşa 1690-1691
- Palabıyık Yusuf Paşa 1691-1694
- Amcazade Hüseyin Paşa 1694-1695
- Mezomorto Hüseyin Paşa 1695-1701
- Abdülfettah Paşa 1701-1702
- Aşçı Mehmed Paşa 1702-1703
- Küçük Osman Paşa 1703-1704
- Baltacı Mehmed Paşa 1704-1704
- Abdurrahman Paşa 1704-1705
- Veli Mehmed Paşa 1705-1706
- Morali İbrahim Paşa 1706-1709
- Küçük Ali Pasazade Mehmed Paşa 1709-1711
- Kirli Ahmed Paşa 1711-1712
- Kel Hoca İbrahim Paşa 1712-1713
- Kirli Ahmed Paşa 1713-1713
- Silahdar Süleyman Paşa 1713-1713
- Aşçı Mehmed Paşa 1713-1714
- İzmirli Süleyman Paşa 1714-1714
- Canım Hoca Mehmed Paşa 1714-1717
- İbrahim Paşa 1717-1718
- İzmirli Süleyman Paşa 1718-1721
- Kaymak Mustafa Paşa 1721-1730
- Abdi Paşa 1730-1731
- Canım Hoca Mehmed Paşa 1731-1732
- Hacı Hüseyin Paşa 1732-1732
- Koca Bekir Paşa 1732-1733
- Canım Hoca Mehmed Paşa 1733-1733
- Ali Paşa (kaptan-ı derya) 1733-1733
- Süleyman Paşa 1733-1740
- Elçi Mirahor Mustafa Paşa 1740-1743
- Yahya Paşa 1743-1743
- Pir Mustafa Paşa 1743-1744
- Ahmed Ratıp Paşa 1744-1744
- Elçi Mirahor Mustafa Paşa 1744-1746
- Mahmud Paşa 1746-1746
- Şehsuvarzade Mustafa Paşa 1746-1750
- Koca Bekir Paşa 1750-1751
- Durak Mehmed Paşa 1751-1752
- Damat Melek Mehmet Paşa 1752-1754
- Karabağlı Süleyman Paşa 1754-1757
- Ali Paşa 1757-1758
- Karabağlı Süleyman Paşa 1758-1759
- Abdulkerim Paşa 1759-1760
- Hacı Benli Mustafa Paşa 1760-1761
- Hacı Hasan Paşa 1761-1761
- Sinek Mustafa Paşa 1761-1762
- Karabağlı Süleyman Paşa 1762-1763
- Nişli Mehmed Paşa 1763-1765
- Hüseyin Hüsnü Paşa 1765-1766
- Tosun Mehmed Paşa 1766-1767
- Damat Melek Mehmed Paşa 1767-1768
- Eğribozlu İbrahim Paşa 1768-1770
- Mandalzade Hüsameddin Paşa 1770-1770
- Cezayirli Hasan Paşa 1770-1789
- Koca Yusuf Paşa 19 Aralık 1789-1789
- Giritli Hüseyin Paşa 1789-1792
- Küçük Hüseyin Paşa 1792-1803
- Mehmet Kadri Paşa 1803-1804
- Bostancıbaşı Hafız İsmail Paşa 1804-1805
- Hacı Mehmed Paşa 1805-1806
- Hacı Salih Paşa 1806-1807
- Seydi Ali Paşa 1807-1808
- Abdullah Ramiz Paşa 1808-1808
- Seydi Ali Paşa 1808-1809
- Çarhacı Ali Paşa 1809-1809
- Hafız Ali Paşa 1809-1811
- Kaptan-ı Derya Kara Mehmed Paşa 1811-1811
- Koca Hüsrev Mehmed Paşa 1811-1817
- Kaptan-ı Derya Ahmed Paşa 1817-1818
- Hasan Paşa 1818-1819
- Deli Abdullah Paşa 1819-1821
- Nasuhzade Ali Paşa 1821-1822
- Kaptan-ı Derya Kara Mehmed Paşa 1822-1823
- Koca Hüsrev Mehmed Paşa 1823-1827
- Topal İzzet Paşa 1827-1829
- Pabuççu Ahmed Paşa 1829-1830
- Gürcü Halil Rifat Paşa 1830-1832
- Çengeloğlu Tahir Mehmet Paşa 1832-1836
- Ahmet Fevzi Paşa 1836-1839
- Kaptan-ı Derya Said Paşa 1839-1841
- Çengeloğlu Tahir Mehmet Paşa 1841-1843
- Gürcü Halil Rifat Paşa 1843-1845
- Damat Mehmet Ali Paşa 1845-1847
- Gürcü Halil Rifat Paşa 1847-1848
- Damat Mehmet Ali Paşa 1848-1852
- Mahmud Paşa 1852-1854
- Rıza Paşa 1854-1854
- Kıbrıslı Mehmed Emin Paşa 1854-1854
- Gürcü Halil Rifat Paşa 1854-1855
- Damat Mehmet Ali Paşa 1855-1859
- Mehmet Paşa 1859-1859
- Damat Mehmed Ali Paşa 1859-1863
- İngiliz Mustafa Paşa 1863-1863
- Ateş Mehmet Paşa 1863-1865
- Hacı Vesim Paşa 1865-1865
- Halil İbrahim Paşa 1865-1866
- Damat Mehmet Ali Paşa 1866-1867