Gelişimi Hangi Faktörler Etkiler
Bir insanın gelişimi sürekli ve kalıcı özelliklere sahip kalıtım ve çevre etkileşimi çerçevesinde gerçekleşir. Gelişimi etkileyen faktörleri 3 başlıkta toplamak mümkün. Bunlar kalıtım, çevre ve zaman faktörleri.
Gelişimi Etkileyen Faktörler – Kalıtım
Adından da anlaşıldığı gibi genetiksel bir durumdur. Yani anne ve babadan bireye genetik yollarla geçen yetenek ve özelliklerin tümüdür. Bahsedilen yetenek ve özellikler; saç rengi, göz rengi, boy, zihinsel ve fiziksel yetenekler, duygusal özellikler, fizyolojik yapı v.b.
Kalıtım eşey hücresi ile başlar. Annenin yumurta hücresi ile babanın sperm hücresinin eşey hücresi olarak birleşmesi sonucu zigotyani döllenmiş yumurta meydana gelmektedir. Yaşam bu zigot evresinde başlar. 23 kormozomdan oluşan eşey hücresinin sonuncu yani 23. hücresi cinsiyetle ilgilidir ve Gonozom adını alır. Geride kalan diğer 22 koromozomun cinsiyetle alakası yoktur ve Otonom adını alır.
Eşey hücrelerin birleşmesi sonucu ortaya 46 koromozom çıkar. Her bir kromozomda on binlerce gen bulunmaktadır. Bu genler de bireyin gelecekteki kalıtımsal özelliklerini programlar niteliktedir. Annenin yumurta hücresinde kromozomlar daima X şeklindedir. Babanın sperm hücresindeki kromozomlar ise X ya da Y şeklindedir. Yumurta hücresine sperm hücresinden X kromozomu giderse XX olur ve çocuğun cinsiyeti kız olur.
Sperm hücresinden yumurta hücresine Y kromozomu giderse XY olur ve çocuğun cinsiyeti erkek olur. Dolayısıyla cinsiyeti belirleyen baba yani sperm hücreleridir. Kpss gelişimi etkileyen faktörler kalıtım başlığı alında önemli olan bir diğer başlık da genotip ve fenotip kavramlarıdır. Genotip anne ve babadan kalıtım yoluyla çocuğa geçen temel yapıtaşıdır. Genotip çevreden bağımsız olarak bireydeki kalıtımsal özelliklerin tümünü ifade eder. Fenotip ise, genotip ve çevresel etkenlerin bir araya gelmesiyle oluşan kavramdır.
Fenotip , genotip özelliklerin gözlenebilir yansımasıdır ve kişiye özgü özellikleri barındırmaktadır. Gelişimi etkileyen faktörler içinde yer alan kalıtım, organizmanın alt yapısını oluşturmaktadır. Bu bağlamda uzun boylu olan anne ve babadan, uzun boylu bir çocuk olması beklenir. Burada belirtilen boy da olabilir, zeka da olabilir, yetenek de olabilir. Kalıtımsal özelliklerin bazıları baskın yani dominant, bazıları da çekinik yani resesif olabilmektedir. Baskın özellikler anne ya da babadan herhangi birine ait kalıtımsal özelliğin üste çıkması durumudur. Çekinik özelliğin gerçekleşmesi için de kalıtımsal özelliğin anne ve baba da benzer genler olması gereklidir.
Gelişimi Etkileyen Faktörler – Çevre
Gelişimi etkileyen faktörler içinde yer alan çevre, bireyin doğuştan getirdiği özelliklerin ortaya çıkmasına olanak sağlayan ya da sınırlandıran faktörleri içermektedir. Kpss eğitim bilimleri gelişim psikolojisi için önemli bir yere sahip olan çevreyi 3 başlık altında inceleyebiliriz.
Doğum Öncesi Çevre
Annenin aldığı ilaç, alkol, radyasyona maruz kalma, akraba evliliği gibi etkenler, gelişimi etkileyen faktörler içindeki doğum öncesi çevresel değişkenlerdir.
Doğum Sırasında Çevre
Çocuğun oksijensiz kalması ya da doğum anında kordonun dolanması gibi çevresel değişkenlerdir.
Doğum Sonrası Çevre
Ailenin ekonomik durumu, sosyal durumu, çocuklarına davranış tarzları, ailenin dağılması, çocuğun geçirdiği hastalıklar, çocukların doğuş sırası gibi binlerce değişkenden oluşan doğum sonrası çevre, gelişimi etkileyen faktörler içinde yer alır. Kalıtımsal etkiler çevreyle şekillenmektedir. Gelişimsel süreçte kalıtım kadar çevrenin de belirleyici olduğunu söyleyebiliriz. Dolayısıyla gelişimin gerçekleşmesi için kalıtım ve çevrenin bir arada olması günümüzde de kabul edilen bir olgudur.
Gelişimi Etkileyen Faktörler – Zaman
Kritik Dönem
Belirli bir kazanımın sağlanabilmesi için çevre etkisinin en yoğun olduğu zaman dilimine kritik dönem denilmektedir. Birey bazı gelişim dönemlerinde belirli kazanımlar için yüksek duyarlığa sahiptir. Bu dönemlerde uygun çevre koşulları sağlanırsa kazanım daha çabuk yönde gerçekleşir. Eğer bu dönemde uygun çevre koşulları sağlanmazsa, ilerde kazanım gerçekleşse bile istenildiği kadar etkili olamaz. Bu zaman aralıklarının tümüne kritik dönem adı verilmektedir. Kritik dönemler doğum öncesi dönemden itibaren başlamaktadır.
Gebeliğin ilk 3 ayı kritik dönemdir. Gelişimi etkileyen faktörler içindeki kritik dönem zamanlama ile alakalıdır. Gelişimde zamanlama, herhangi bir uyarıcının organizmaya verilirken doğru zaman aralığında verilmesidir.
Tarihsel Zaman: Bireyin içinde yaşadığı zaman diliminde gerçekleşen önemli olayların, bireyin gelişim sürecindeki etkisidir. İnsanların davranışları ve ilgileri, savaş, teknoloji, moda, düşünce akımları gibi olgulara bağlı olarak değişebilir ve gelişebilir.
Kpss sorularında tarihsel zaman ile bölük / yaş kuşağı kavramları birbirlerine karıştırılmaktadır. Bölük / Yaş Kuşağı, belirli bir zaman diliminde insanların birbirine benzer özellikler göstermesidir. Tarihsel zaman ise belirli bir zaman diliminde yaşanan olayların bireyin gelişiminde etkili olması durumudur. Kpss eğitim bilimleri gelişim psikolojisi dersine ait gelişimi etkileyen faktörler konusu tamamlanmıştır. Bir sonraki kpss gelişim psikolojisi konusu Gelişimin Temel İlkeleri olacaktır.