Eskiden kullanılan ölçü aletleri hangileridir, günümüzde kullanılan ölçü aletleri nelerdir, ölçü birimlerinin karşılıkları nedir, eski ölçü araçları, yeni ölçü araçları, eskiden uzunluk, ağırlık, alan ne ile ölçülürdü, günümüzdeki uzunluk, ağırlık, alan ölçü aletleri nelerdir gibi detaylı bilgileri yazımızda bulacaksınız.
Eski Uzunluk Ölçüleri
Çarşı Arşını
Daha çok çarşı ve pazarda kullanılırdı. Metre hesabıyla çarşı arşını 68 cm’dir.
Bina ve Mimar Arşını
75,8 cm’dir. Bu arşının uzunluğunda zamanla değişiklikler oldu. Üçüncü Selim Han abanoz ağacından bir mimar arşını yaptırdı. Bunun ölçü olarak kullanılmasını istedi ve kütüphaneye kaldırttı. Bunun bir tarafı 24 parmağa ve her parmak 10 hat’ta bölündü. Böylelikle bu bölümle basımevinde kullanılan punto büyüklükleri de alınabilecekti. Diğer tarafı sadece 20 eşit parçaya bölündü. Değerli kumaşları bilhassa ipekleri ölçmede endaze kullanılırdı (endaze 65,25 cm’dir).
Türkiye’de 26 Mart 1931 tarih ve 1782 sayılı kanunla, arşın ölçü birimi kaldırılıp, yerine metre sistemi kabul edildi. 1933’ten sonra da arşının bütün çeşitleri tamamen ortadan kaldırılıp metre sistemine geçildi.
Zirai mimari, arşın ve endaze ölçü birimlerinin ast ve üst katları aşağıda gösterilmiştir.
ENDAZE
1 endaze = 8 rubu
1 rubu = 2 kirah
ÇARŞI ARŞINI
1 çarşı arşını = 8 rubu
ZİRAİ
1 merhale = 2 berid
1 berid (menzil) = 4 fersah
1 fersah = 3 mil
1 mil = 2500 zirai
1 kulaç = 2,5 zirai
PARMAK
1 parmak = 12 hat
1 hat = 12 nokta
Günümüz Ölçüsünü Metreye Göre Kıyaslama
” 1 parmak = 12 hat = 0,03157 m
” 1 hat = 12 nokta = 0,00263 m
” 1 nokta = 0,00022 m
” 1 kulaç = 2,5 zirai =1,895 m (ip boyu, su derinliği, kuyu derinliği vb. için)
” 1 kara mili = 2500 zirai = 1895 m (kara yolculuğundaki mesafeler için)
” 1 fersah = 3 mil = 7500 zirai = 5685 m
” 1 berid (menzil) = 4 fersah = 12 mil = 30900 arşın = 22740 m
” 1 merhale = 2 berid = 45080 m
” 1 çarşı arşını = 8 rubu (urup) = 0,680 m (kumaş için)
” 1 rubu = 2 kirah = 0,085 m
” 1 kirah = 0,0425 m
” 1 endaze = 8 rubu (urup) = 0,650 m
(artan ipekli fiyatlarına karşılık konulan ölçü birimi)
Eski Ağırlık Ölçüleri
Ağırlık ölçü birimi de uzunluk ölçü birimi gibi farklılıklar gösteriyordu. Şimdi kullanılan ağırlık birimi kilogram olup 0 derecede bir desimetreküp suyun ağırlığı olarak tanımlanmış ve Uluslararası Ölçü ve Ağırlık Birliğinden Türkiye’ye bir örnek verilmiştir.1874 yılı iridyumlu platin alaşımından 1928/29 da yapılmış olan 42 nolu Türkiye milli kilogram prototipinin kullanılmasında gösterilen dikkatsizlik ve özensizlikten dolayı bozulduğunun anlaşılması üzerine 1953 yılında yapılan 54 numaralı prototipi ile değiştirilmiştir.
OKKA
1 tonilato = 4 çeki
1 çeki = 4 kantar
1 kantar = 44 okka(kıyye)
1 batman = 6 okka(kıyye)
1 okka(kıyye) = 400 dirhem
DİRHEM
Osmanlı Döneminde kullanılan 1 dirhem
1 dirhem = 4 dönük
1 dönük = 4 kırat
1 kırat = 4 bakray
1 bakray = 4 fitil
1 fitil = 2 nekir
1 nekir = 2 kıtmir
1 kıtmir = 2 zerre
Günümüz Ölçüsünü Kilogram Göre Kıyaslama
1 okka (kıyye) = 400 dirhem = 1282,945 gr (1280 gr)
” 1 batman = 6 kıyye = 7,544 kg
” 1 kantar = 44 kıyye = 100 ludre = 56,320 kg
” 1 çeki = 4 kantar = 176 kıyye = 225,798 kg
” 1 tonilato = 1000 kg = 4 çeki + 1 kantar + 37,4 okka
” 1 tonilato = 17 kantar + 31 okka + 183 dirhem
” 1 miskal = 1,5 dirhem = 4,8 gr
” 1 dirhem = 4 dünük = 3,2 gr
” 1 dünük = 4 kırat
” 1 kırat = 4 bakray = 1/24 misgal
” 1 bakray = 4 fitil
” 1 fitil = 2 nekir
” 1 nekir = 2 kıtmir
” 1 kıtmir = 2 zerre
Eski Alan Ölçüleri
” 1 arşın (zirai) ²= 0,57417 m²= 4 ayak²
” 1 dönüm (yeni) = 2500 m²
” 1 dönüm (büyük) = 2720 m²
” 1 dönüm (atik) = 4 evlek = 1600 zirai² = 918,672 m² (bir kenarı 40 arşın (zirai) olan kare)
” 1 atik evlek = 400 arşın²= 229,668 m²
” 1 yeni evlek = 100 m²
” 1 cerip = 3600 zirai²= 2067,012 m²
” 1 ayak² = 144 parmak²= 0,14354 m²
” 1 parmak² = 144 hat²= 0,00099751 m²
” 1 hat² = 144 nokta²= 0,000006927 m² ” 1 çarşı arşın² = 0,46240 m²
” 1 urup² = 0,007225 m²
” 1 kirah² = 0,0018062 m²
” 1 endaze² = 0,422500 m²
” 1 urup² = 0,0066015 m²
Eski Zaman Ölçüleri
Alaturka Saat
Hicri Takvim
Cumhuriyetten önce, yurdumuzda kullanılan ölçüler uygar ülkelerin kullandığı ölçülerden farklıydı. Metre yerine, arşın denilen bir uzunluk aleti kullanıyordu ve ayrıca alaturka saat kullanıyordu. Bu saate göre 6’da öğle 12’de akşam oluyordu.
Dünya ülkelerinin çoğu miladi takvim kullanırken, biz hicri takvim kullanıyorduk. Bu yüzden takvim birliği sağlanamıyordu. Ağırlık ölçüsü olarak okka, batman, dirhem denilen ölçü birimi kullanıyordu. Bütün bunlar dünyaya ayak uydurmamızı engelliyordu. TBMM hazırladığı bir kanunla eski ölçü birimleri değiştirirdi. Bugün kullandığımız metre, kilogram, takvim, saat gibi ölçü araçları kabul edildi.
Eski Sıvı Ölçüleri
Su kaynağının debisinin ölçülmesinde birim olarak “lüle” kullanılmıştır. 1 lüle yaklaşık olarak 26 mm çapında bir borudur ve dakikada 36 litre su akıtır. Günlük yaklaşık 52 m3 su olarak kabul edilir. Şehir içinde yer alan su taksim istasyonlarında bulunan dağıtım sandıklarında kullanılan boruların günlük debisi ise dağıtım yapılan bölgenin ihtiyacına göre ayarlanmıştır ve aşağıdaki gibidir.
1 Hilal 0,5625 lt/Dak. (Günde-0,81 m3)
1 Çuvaldız 1,125 lt/Dak. (Günde-1,62 m3)
1 Masura 4,5 lt/Dak. (Günde-6,48 m3)
1 Kamış 9 lt/Dak. (Günde-12,96 m3)
1 Lüle 36 lt/Dak. (Günde- 51,84 m3 ~ 52 m3)
Osmanlılarda Eski Uzunluk Ölçü Birimleri
Osmanlı İmparatorluğu zamanında 75,80 cm’lik tarım mimari (veya sadece zirai), 68 cm uzunluğundaki çarşı arşını vardı. Daha sonra ipekli fiyatlarının artması dolayısı ile fiyatı yükseltme yerine ölçü birimi kısaltılarak 65 cm’lik Fars kökenli endaze birimi kullanıldı. III. Selim abanoz ağacından bir prototip olarak 1 zirai mimari yaptırdı. Bunun bir tarafı 24 parmağa ve her parmak 10 hat’ta bölündü. Böylelikle bu bölümle basımevinde kullanılan punto büyüklükleri de alınabilecekti. Diğer tarafı sadece 20 eşit parçaya bölündü. Zirai mimari, arşın ve endaze ölçü birimlerinin ast ve üst katları aşağıda gösterilmiştir.
1 zirai mimari = zirai = mimari arşını = 2 ayak (kadem) = 0,75774 m = 24 parmak = 288 hat = 3456 nokta
(yol, sokak uzunluğu, bina yüksekliği vb
- 1 parmak = 12 hat = 0,03157 m
- 1 hat = 12 nokta = 0,00263 m
- 1 nokta = 0,00022 m
- 1 kulaç = 2,5 zirai =1,895 m (ip boyu, su derinliği, kuyu derinliği vb. için)
- 1 kara mili = 2500 zirai = 1895 m (kara yolculuğundaki mesafeler için)
- 1 fersah = 3 mil = 7500 zirai = 5685 m
- 1 berid (menzil) = 4 fersah = 12 mil = 30900 arşın = 22740 m
- 1 merhale = 2 berid = 45480 m
- 1 çarşı arşını = 8 rubu (urup) = 0,680 m (kumaş için)
- 1 rubu = 2 kirah = 0,085 m
- 1 kirah = 0,0425 m
- 1 endaze = 8 rubu (urup) = 0,650 m (artan ipekli fiyatlarına karşılık burakkonulan ölçü birimi)
Uzunluk Ölçü Birimlerinde Ters Dönüşümler
Eski Alan Ölçü Birimleri
- 1 arşın (zirai) ²= 0,57417 m²= 4 ayak²
- 1 dönüm (yeni) = 2500 m²
- 1 dönüm (büyük) = 2720 m²
- 1 dönüm (atik) = 4 evlek = 1600 zirai² = 918,672 m² (bir kenarı 40 arşın (zirai) olan kare)
- 1 atik evlek = 400 arşın²= 229,668 m²
- 1 yeni evlek = 250 m²
- 1 cerip = 3600 zirai²= 2067,012 m²
- 1 ayak² = 144 parmak²= 0,14354 m²
- 1 parmak² = 144 hat²= 0,00099751 m²
- 1 hat² = 144 nokta²= 0,000006927 m²
- 1 çarşı arşın² = 0,46240 m²
- 1 urup² = 0,007225 m²
- 1 kirah² = 0,0018062 m²
- 1 endaze² = 0,422500 m²
- 1 urup² = 0,0066015 m²
- 1 kirah² = 0,0016504 m²
Alan Ölçü Birimlerinde Ters Dönüşümler
- 1 m² = 1,740450 zirai²= 1 zirai²+ 426 parmak² + 71,89 hat²
- 1 m² = 2,162629 çarşı arşın² + 2 arşın² + 10 rubu² + 1,63 kirah²
- 1 m² = 2,366887 endaze² + 2 endaze² + 23 rubu² + 1,9 kirah²
- 1 ar = 0,1087781 dönüm = 174 zirai² + 25 parmak² + 133,24 hat²
Eski Ağırlık Ölçü Birimleri
Ağırlık ölçü birimi de uzunluk ölçü birimi gibi farklılıklar gösteriyordu. Şimdi kullanılan ağırlık birimi kilogram olup 0 derecede bir desimetreküp suyun ağırlığı olarak tanımlanmış ve Uluslararası Ölçü ve Ağırlık Birliğinden Türkiye’ye bir örnek verilmiştir.
1874 yılı iridyumlu platin alaşımından 1928/29 da yapılmış olan 42 nolu Türkiye milli kilogram prototipinin kullanılmasında gösterilen dikkatsizlik ve özensizlikten dolayı bozulduğunun anlaşılması üzerine 1953 yılında yapılan 54 numaralı prototipi ile değiştirilmiştir.
- 1 okka (kıyye) = 400 dirhem = 1282,945 gr (1280 gr)
- 1 batman = 6 kıyye = 7,544 kg
- 1 kantar = 44 kıyye = 100 ludre = 56,320 kg
- 1 çeki = 4 kantar = 176 kıyye = 225,798 kg
- 1 tonilato = 1000 kg = 4 çeki + 1 kantar + 37,4 okka
- 1 tonilato = 17 kantar + 31 okka + 183 dirhem
- 1 miskal = 1,5 dirhem = 4,8 gr
- 1 dirhem = 4 dünük = 3,2 gr
- 1 dünük = 4 kırat
- 1 kırat = 4 bakray = 1/24 miskal
- 1 bakray = 4 fitil
- 1 fitil = 2 nekir
- 1 nekir = 2 kıtmir
- 1 kıtmir = 2 zerre
Ters Dönüşümler
- 1 kg = 312,5 dirhem = 0,781257 kıyye (okka)
- 1 kg = 0 okka + 311 dirhem + 12,5225 kırat
Kullanıldığı Yere Göre Değişen Alan Ölçü Birimleri
Afyon 1 dönüm 2000,00 m² İzmir 1 satraç 0,57417 m² Ankara 1 mucur 32,3544 m² Karapınar 1 çiftçi dönümü 2500,00 m²
1 şinik 129,1883 m²
1 yeni dönüm 2025,00 m²
1 yarım 516,753 m²
1 hükümetdönümü 1000,00 m² Aydın 1 satraç 0,57417 m² K.Maraş 1 çiftlik 3000,00 m²
1 külek 17 kg Arhavi 1 kıye 150,00 m² Kelkit 1 kile 918,672 m² Bursa 1 muzur 4643,36 m² Niksar 1/2 tenekebuğday 1300,00 m² Çumra 1 dönüm 2500,00 m² Reşadiye 1 kil 2067,75 m²
1 havayi 17 litre
1 kot 459,00 m² Elazığ 1 kot 57,417 m²
1 evlek 229,75 m²
1 ölçek=4 kot 229,668 m² Samsun 1 kil 918,672 m²
1 urub (rubu) 918,672 m² Çarşamba 1 kesim 2765,0 m²
1 kil 3674,688 m²
1 kesim 2025,0 m² Eskişehir 1 araba ot 4-6 dönüm Terme 1 kesim 3600,00 m² Erzurum 1 batman 459,336 m² Alaçam 1 kabak 8000,00 m² Ermenek 1 kutu 4,5-5 kg Sivas 1 ölçek 918,672 m² Gaziantep 1 kile 160-170 kg
1 evlek 229,668 m²
1 timin 1/8 kile
1 kile 12861,408 m² Giresun 1 kod 1500,00 m² Tokat 1 rublağ 1837,344 m²
1 kıye 2500,00 m² Trabzon 1 kot 1200,00 m²
1 karış 20 cm² Ş.Urfa 1 timin 1837,344 m² Hadim 1 mandal 30-40 m²
1 kile 14698,752 m²
1 evlek 250,00 m²
1 ölçek 918,672 m²
1 dönüm 1435,4247 m² Yozgat 1 kile 918,672 m² İstanbul 1 kile 1837,344 m²
1 çerik 150,00 m²
1 müd 36746,88 m²