Dilek kipi ne demektir, dilek diplerine örnek cümleler, dilek kiplerinin ekleri nelerdir, emir kip nedir, gereklilik kip ne demektir, istek kipi ne demektir, istek kipine örnek cümleler.
Dilek Kipi Ne Demektir?
Dilek kipleri veya tasarlama kipleri; Türkçede fiillerin gereklilik, istek, dilek, şart veya emir bildiren hallerinden her biri. Optatif olarak da bilinir. Bu kiplerde “zaman” ifadesi yoktur. Türkçede dört dilek kipi vardır:
- Emir kipi
- Gereklilik kipi
- İstek kipi
- Dilek-şart kipi
Fiil çekiminde, dilek kip eklerinden sonra -varsa- şahıs ekleri gelir.
1 – Emir Kipi Nedir?
Fiilin yapılmasını emretmek amacıyla kullanılır. Kip eki yoktur. Birinci şahıslar (ben ve biz) için çekimi yoktur. İkinci tekil şahıs (sen) için eksiz şekilde (fiil kökü veya gövdesi halinde) kullanılır:
- (Sen) git.
Diğer şahıslar için (siz, o, onlar) çekimli olarak kullanılır.
Örnek cümleler;
- (Siz) okuyun.
- (O) yazsın.
- (Onlar) koşsunlar.
Emir kipinde fiil sonuna şu ekler getirilir:
| 1. tekil (ben) | 2. tekil (sen) | 3. tekil (o) | 1. çoğul (biz) | 2. çoğul (siz) | 3. çoğul (onlar) |
|---|---|---|---|---|---|
| çekimi yok | eksiz | -sin | çekimi yok | -in | -sin(ler) |
| – | gel | gelsin | – | gelin | gelsin(ler) |
2 – Gereklilik Kipi Nedir?
Gereklilik, tavsiye ve bazen de zorunluluk bildirir. -meli eki ile oluşturulur.
Örnek cümleler;
- Hafta sonuna kadar bu kitabı okumalıyım.
- Ödemelerini zamanında yapmalısın.
3 – İstek Kipi Nedir?
-e eki ile oluşturulur. Konuşmacı/yazar tarafından kipin kullanıldığı eylemin gerçekleşmesinin arzulandığını belirtir. Örnek cümleler;
- Şoför bey, müsait bir yerde ineyim.
- Sen başarılı olasın diye didiniyorum.
- Biz de sizinle gelelim.
Bazen istekten ziyade niyet veya plan bildirir.
Örnek cümleler;
- Şu vazoyu masanın üzerine koyayım.
İstek kipinde fiile -şahıs ekiyle birlikte- şu ekler eklenir:
| 1. tekil (ben) | 2. tekil (sen) | 3. tekil (o) | 1. çoğul (biz) | 2. çoğul (siz) | 3. çoğul (onlar) |
|---|---|---|---|---|---|
| -e+yim | -e+sin | -e | -e+lim | -e+siniz | -e veya -e+ler |
| geleyim | gelesin | gele | gelelim | gelesiniz | gele |
Türkçenin eski devirlerinde ve modern Türkçede halk ağzında 1. tekil şahsın -e+m, 2. tekil şahsın -e+n ve 1. çoğul şahsın -e+k eki aldığı da görülür.
Örnek cümleler;
- Varam ol dosta kul olam hem açıluban gül olam –Yunus Emre
4 – Dilek-şart Kipi Nedir?
Eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlı olduğunu belirtir. -se eki ile oluşturulur. Genellikle cümlenin yükleminden ziyade diğer öğelerden birinde kullanılan bir fiildir.
Örnek cümleler;
- Biraz daha çalışsan çok başarılı olacaksın.
-se kipi aynı zamanda dilek veya rica belirtmek için kullanılır:
- Yarın sen de bizimle gelsen.
- Keşke bu akşam sinemaya gitsek.
Dilek-şart eki almış fiil arka arkaya iki kez kullanılırsa “büyük ihtimâlle” veya “sadece” anlamı verir:
- Bu soruyu olsa olsa Mustafa çözer.
Bileşik zamanlarda kullanımı
Dilek-şart kipi sonuna çeşitli ek-fiilleri alarak bileşik zamanlı fiil yapmakta da kullanılır.
Örnek cümleler;
- Gelseydi (dilek-şart kipinin hikâyesi)
- Gelseymiş (dilek-şart kipinin rivâyeti)
Dilek-şart kipinin şartı (fiil+se+se) yoktur.
Dilek-şart eki başka bir kip ekinin “ardından” kullanıldığında ek-fiil olarak adlandırılır ve bu ek-fiille oluşturulan bileşik zamanlı kiplere “ek-fiilin şartı” denir.
Örnek cümleler;
- Geç yatarsak uykumuzu alamayız. (geniş zamanın şartı)
- Kırmızı ışıkta geçersen kazaya neden olabilirsin. (geniş zamanın şartı)
- Ağabeyin uyandıysa çöpü dışarıya çıkarsın. (bilinen geçmiş zamanın şartı)
- Üzümler olgunlaşmışsa toplayalım. (öğrenilen geçmiş zamanın şartı)
- Burak da gelecekse biraz daha bekleyebiliriz. (gelecek zamanın şartı)
- Bu kadar çabuk yoruluyorsan bir doktora görünmelisin. (şimdiki zamanın şartı)
Ek-fiilin şartını oluşturan -se eki isim soylu sözcüklerle de kullanılır. Bu kullanım dilek-şart kipi ile karıştırılmamalıdır. Dilek-şart kipi -tüm kipler gibi- sadece fiillerle oluşturulur.
Örnek cümleler;
- Hava soğuksa dışarı çıkmayalım. (ek-fiil. Soğuk sözcüğü isim soyludur.)
- Çok pahalıysa almayalım. (ek-fiil. Pahalı sözcüğü isim soyludur.)
- Havalar ısınsa da pikniğe gidebilsek. (dilek-şart kipi. “Isınmak” fiili ile oluşturulmuştur.)
“İse” bağlacı
Dilek-şart kipi, “ise” bağlacı ile karıştırılmamalıdır. Dilek-şart kipi fiillerden sonra gelir. İse bağlacıysa isim soylu sözcüklerden sonra gelir ve “de” bağlacına benzer şekilde ve genellikle “diğerlerinden farklı olarak” anlamında kullanılır.
Örnek cümleler;
- Çalışkan arkadaşlarımızın kimileri öğretmen, kimileri doktor, kimileri ise mühendis oldular. (bağlaç)
- Babam ela, annemse mavi gözlü. (bağlaç)
- Pencereyi açık unutmasam içeriye yağmur girmezdi. (dilek-şart kipi)
- Açsam rüzgara yelkenimi / Dolaşsam ben de deniz deniz –Orhan Veli (dilek-şart kipi)
Yukarıdaki örneklerde görüleceği üzere dilek-şart kipi eki olan -se fiilden ayrı “yazılamaz”. İse bağlacını ise ayrı bir kelime halinde yazmak mümkündür.