Dil ne demektir, lisan anlamındaki dil ne anlama gelir, dünyadaki ortak diller nelerdir, ortak dillerin yapıları nasıl olur, ortak dil ailesine ait dillerin ortak yönleri nelerdir, ortak dil ailesine mensup dillerin aynı yapıda olması gerekir mi.
Dil Nedir
Bir dildeki konuşma dili ve yazı dili o dil sisteminin çeşitlenişleridir. Her şeyden önce konuşma dilimiz, yazı dilinin morfolojik ve sözdizimsel kurallarına dayanır. Bu durumların çoğunluğunda kuralların bazılarının dil bilgisi ve sözdizimsel açıdan yerine getirilmesi göze çarpmaktadır. Özne, yüklem ve nesne gibi belirli standartlaşmış sözcük sıralamalarına uyulur. Ama konuşma dili başka koşullar altında meydana geldiği için bir dizi kendine özgü özellik durumları söz konusu olmaktadır. Bu özellik durumları doğal dil edinimi ile öğrenilir ve konuşma süreci esnasında bilinçli olarak algılanamaz. Bu özellikler, özellikle dilsel durumun algılanmasına bağlıdır. Sesbilimsel anlama, nüanslamanın ve duyguların ifadesinin kendilerine özgü olabilirliklerini sunmaktadır.
İnsanlık tarihinin büyük bir bölümü boyunca, dillerin dağılımı kesintili ve bölük pörçük olmuş, insan grupları dağıldıkça, diller de birbirinden uzaklaşmış ve çoğalmıştır. Günümüzdeki dil haritasının temelleri, avcılık ve meyve toplama etkinliğini okuma yazma bilinmeyen uzun döneminde atılmış, ama sonraki bin yıllarda gerçekleşen köklü değişiklikler ve büyük göçler sonucunda, yeniden biçimlenmiş ve belirlenmiştir. Yazı sistemlerinin, daha sonrada baskı makinesi ve radyonun bulunmasıyla, insan dili daha önce içinde bulunduğu zaman ve mekan sınırlamalarından kurtulmuştur. Günümüzdeyse, zaten var olan karmaşık iletişim ağlarına uydu ve internet iletişimlerinind eklenmesiyle insan ırkı, ilk kökenlerinden bu yana ilk kez tek bir topluluk halini almaktadır.
Dünya üzerindeki diller yapı bakımından üçe ayrılırlar;
- Bükünlü diller: Kelimeler cümle içinde değişik görevlere göre farklılığa uğrar. Arapça, Almanca, Latince dilleri örnek olarak gösterilebilir.
- Eklemeli diller: Sözcükler değişikliğe uğramazlar, fakat aldıkları ön veya son eklerle farklı görevlere kulanılırlar. Türkçe, Macarca gibi diller eklemeli diller grubundadır.
- Tek heceli diller: Sözcükler tek hecelidir, ek almazlar. Vugulama ve tonlar önemlidir. Çince tek heceli bir dildir.
Diller, sözcüklerin kökeni; gramer gibi özellikleri bakımından incelendiğinde ortak bir dilden türemiş olduğu kabul edilenler aynı dil ailesi içinde dahil edilmiştir.
Genel olarak kabul edilen dil aileleri şunlardır:
- Hint Avrupa dil ailesi
- Hami-Sami dil ailesi
- Ural-Altay dil ailesi
- Çin-Tibet dil ailesi
- Bantu dil ailesi
- Kafkas dil ailesi
Hint Avrupa Dil Ailesi
Hint Avrupa dil ailesi iki büyük gruba ayrılır. Asya kolu ve Avrupa kolu… Bunlardan ayrı olarak Ermenice, Yunanca ve Arnavutça da bu dil ailesindendir. Eski Anadolu dilleri (Hititçe vb.) de Hint-Avrupa dillerindendir.
Avrupa kolunda başlıca 4 grup vardır:
- İtalik grubu: İspanyolca, Portekizce, İtalyanca, Fransızca, Rumence…
- Germen grubu: İngilizce, Almanca, İsveççe, Danca, Felemenkçe…
- Slav grubu: Rusça, Bulgarca, Sırpça, Boşnakça, Lehçe…
- Kelt grubu: İrlanda dili, Gal dili…
Asya kolu Hint grubu ve İran grubu olmak üzere ikiye ayrılır.
Hint kolunda Hindistan’da konuşulan bir çok dil vardır. Sansktirtçe de bu öbekte yer alır. İran kolunda Farsça, Kürtçe, Osetçe, Gorani gibi diller vardır. İrani dillerden Farsça, Kürtçe ve Zazaca’nın bazı sözcüklerini karşılaştıralım:
Türkçe Zazaca Kürtçe Farsça
göz çım çav çeşm
kaş buri bıru ebru
kol bazi bask bazu
isim name nav nam
yapmak kerdene kırın kerden
Hint Avrupa ailesinde bulunan dillerin aynı kökten gelmiş olmaları neredeyse kesin gibidir. Çeşitli karşılaştırmalar bunu net bir şekilde ortaya koymaktadır. İlk Hint Avrupa dilinin Kafkasya bölgesinde konuşulduğu sanılmaktadır. Doğu ve Batı öbeği olarak yaklaşık 5500 yıl önce ayrışmaya başladığı söylenmekle beraber başka görüşler de vardır.
Hint Avrupa dillerinden bazılarının sayılara verilen isimleri karşılaştıracak olursak hepsinin ortak yanını görebiliriz.
- Türkçe: bir iki üç dört beş altı
- italyanca: uno due tre quattro cinque sei
- ispanyolca: uno dos tres cuatro cinco seis
- fransızca: un deux trois quatre cinq six
- ingilizce: one two three four five six
- almanca: eins zwei drei vier fünf sechs
- yunanca: ena tio tria tesera pende eksi
- sanskritçe: eka dva tri catur panca sas
- kürtçe: yek du se çar penç şeş
- farsça: yek du seh cahar panc şaş
Ural Altay Dil Ailesi
Ural grubunda Macarca, Fince ve Samoyetçe vardır.
Altay grubunda ise Türki diller ve Moğaolca ile beraber kesin olmamakla birlikte Japonca ve Korece de vardır. Bu dil ailesinin ortak kökenden gelme olasılığı Hint Avrupa dil ailesine göre daha düşüktür.
Altay dillerinin karşılaştırmalı sözcük çalışmalarından pek fazla sonuç alınamamaktadır. Aynı anlama gelen sözcüklerin fonetik benzerlikleri pek yoktur. Fakat bu diller gramer olarak benzeşmektedir.
Türkçenin lehçesi kabul edilen fakat esasında ayrı bir dil olan Çuvaşça ve YakutçaTürkçe’ye en yakın dildir. Moğolca ve Türkçe arasındaki ilişki bu diller sayesinde anlaşılır.
Türki diller şu şekilde sıralanır:
Oğuz grubu: Türkiye Tükçesi, Azerice, Türkmence…
Uygur grubu: Uygurca, Özbekçe…
Kıpçak grubu: Tatarca, Kazakça, Kırgızca, Kırım-Tatarcası…
Farklı lehçelerden örnekler:
Türkçe: Atın yürüyüşleri için hangi sözler var?
azerice: Atın yerişi üçün hansı sözler bar?
türkmence: Atın yörüşleri turında nindi süzler bar?
kazakça: Atın’ cürisin sıypattaydın kanday sözler bar?
kırgızca: Attım cürüşü cönündö kanday atayın terimder bar?
özbekçe: Atnın’ yürişleri üçün kanday sözler bar?
uygurca: Atnın’ mengiş ve yörigişleri toğısında kandak atamlarılar bar?
Türkiye türkçesine en yakın lehçe Azeri kehçesidir. Diğer lehçeler bazen hiç anlaşılmaz. Hatta farklı bir dil zannedilebilir. Fakat bütün gramer kuralları neredeyse aynı olduğundan ve sözcüklerin çoğu ortak kökenli olduğundan farklı bir lehçe çok kısa sürede öğrenilebilir.
Hami Sami Dil Ailesi
Bu dil ailesinin üç öbeği vardır:
- Sami dilleri (semitik diller): Arapça, İbranice, Aramca…
- Mısır dilleri: Eski Mısır dili, Kıpti dili…
- Berberi dilleri
Bu diller de diğer diller gibi çeşitli şekilde evrimleşerek bugünkü durumuna gelmiştir. Bilinmeyen bir geçmişte (tahminen 5000-7000 yıl önce) bu diller, (en azından semitik diller) tek bir dil halindeydi. Arapça ve İbranice yoktu.
Arapça ve İranice’nin bazı kelimeleri karşılaştırılırsa fonetik benzerlik kolaylıkla görülebilir:
Türkçe Arapça İbranice
oğul ibn bin
alem ‘alem ‘olem
göz ‘ayn ‘ayin
barış selam şalom
ben ene eni
yıl sene şene
üç selase şloşe
dört erba’a erba’a
beş xamse xamişe
Kafkas Dil Ailesi
Güney Kafkas grubu: Gürcüce, Lazca, Megrelce…
Kuzeybatı grubu: Abhazca, Adige dili, Kabardey dili…
Kuzeydoğu grubu: Çeçence, İnguşça
Bir karşılaştırma:
türkçe lazca megrelce gürcüce
bir ar arti enti
iki jur jiri ori
üç sum sum sami
dört ot’xo ot’xo ot’xo
beş xut’ xut’ xut’
Dillerin çeşitliliği ve yakınlığı-akrabalığı konusuna bilimsel yaklaşmak gerekir. Resmi ideolojiler veya çeşitli dogmalar bilimsellik kaygısı tanımadan kendilerince bir şeyler uydururlar fakat bunların bilimsel bir değeri yoktur. Dillerin akrabalığında alınacak kıstaslar gramer, sentaks gibi genel yapılar ile temel sözcüklerin fonetik-morfolojik olarak benzeşmesi gibi kıstaslardır. Karşılaştırılacak sözcükler en az değişme ihtimali olan ve başka dillerden gelme olasılığı zayıf olan sözcüklerden seçilmelidir.