Büyük ünlü uyumu ne demektir, Türkçe de ünlü uyumu nedir, büyük ünlü uyumu içinde bulunan ekler nelerdir, büyük ünlü uyumu için istisnalar nelerdir, büyük ünlü uyumunun tanımı nedir? gibi konulara açıklık getireceğiz.
Büyük Ünlü Uyumu Ne Demektir?
Büyük ünlü uyumu ya da kalınlık-incelik kuralı, Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılan ses uyumlarından biri. Türkçedeki öztürkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.
Kalınlık kuralı: Bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olur:
- adım, ağız, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç
İncelik kuralı: Bir sözcüğün birinci hecesinde ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:
- beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük
Büyük Ünlü Uyumunda Değişim Geçirmeyen Ekler
Türkçede bazı yapım ve çekim ekleri büyük ses uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmezler.
-gil, -ken, -leyin, -mtırak ve -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez:
- akşam-leyin, bakla-gil, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor gibi.
-daş eki incelik kuralına uyan sözcüklere eklendiğinde büyük ünlü uyumunu bozar:
- din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş.
-ki aitlik eki kalınlık kuralına uyan sözcüklere eklendiğinde büyük ünlü uyumunu bozar:
- akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, onunki.
- Yazıdaki sıfatları bulunuz. (uymaz)
Bağlaç olan ki ise “ayrı yazıldığı için” büyük ünlü uyumu aranmaz:
- Derslerine sıkı çalış ki başarılı olabilesin. (bağlaç)
Büyük Ünlü Uyumu için İstisnalar
Büyük ünlü uyumu, başka dillerden Türkçeye geçmiş olan sözcüklerde aranmaz. Bu sözcükler Türkçeye geçirilirken her zaman büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmezler:
- ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret, sevda vs.
Büyük ünlü uyumu her Türkçe sözcükte sağlanmayabilir. Bazı sözcükler öztürkçe olmasına rağmen zamanla ses değişimi vs. gibi çeşitli etkenlerle büyük ünlü uyumu kurallarının dışında kalmışlardır:
- anne (ana), dahi (daha), elma (alma), hangi (kangı), hani (kanı), inanmak (ınanmak), kardeş (karındaş->kardaş), şişman (-man ekinin özelliği ile) vb.
Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz:
- açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli
Büyük ünlü uyumuna uymayan veya bu uyumun aranmadığı sözcüklere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından genellikle son hecenin ünlüsüne uyar:
- adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vs.
Son ünlüleri kalın harf olmasına karşın ince şekilde telaffuz edilen bazı alıntı kelimeler, ince ünlü ile başlayan ekler alır:
- alkol > alkolü, hakikat > hakikati, kabul > kabulü, kontrol > kontrolü, saat > saate.
Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
- Türk, berk, yap, sert, sürt, et, ay vs.