Tortul kayaç ne demektir, Tortul kayaç nasıl oluşur, Tortul kayaçların sınıflandırılması, Tortul kayaç kaça ayrılırlar, Tortul kayaç kaç gruptur, Tortul kayaçlara örnekler.
Tortul Kayaç Nedir?
Üç ana kayaç türünden (tortul kayaçlar, magmatik kayaçlar, metomorfik kayaçlar ya da Başkalaşım kayaçları) biri olan tortul kayaçlar, yeryüzünde çok görülen kayaçlardır ve Dünya’nın yüzeyinin yaklaşık yüzde 75’ini yerkabuğunun ise yaklaşık yüzde 8’ini kaplarlar. Bunlar genellikle tabakalı olarak bulunurlar ve içerlerinde organizma kalıntıları (fosil) bulundururlar. Sarkıt ve dikitler bu kayaçların oluşturduğu jeolojik yapılara örnek olabilirler. Tortul kayaçların büyük bir kısmı dış etmenler tarafından yeryüzünün aşındırılmasıyla meydana gelen çeşitli büyüklükteki unsurların taşınarak çukur sahalara (göl, deniz ve okyanus tabanları gibi) biriktirilmesi sonucu oluşmuşlardır. Bu olaya genel anlamda tortullaşma denir. Biriken unsurlar önceleri boşluklu gevşek bir yapıya sahiptirler. Fakat zamanla sıkışıp sertleşirler. Bir birikme sahasında, sonradan biriken unsurlar öncekiler üzerinde birikerek ağırlıkları vasıtasıyla basınç yaparlar. Bu basınç sonucu unsurlar, aralarındaki boşlukların küçülmesi ve büyük ölçüde ortadan kalkmasıyla sıkışır ve sertleşirler. Tortul depoların veya kayaçların oluştukları ortamlar yerden yere farklılık gösterirler.
Tortul kayaçlar dört değişik şekilde oluşabilirler:
- erozyona uğramış diğer kayaçların çökelmeleriyle (bunlara kırıntılı (klastik) tortul kayaçlar da denir),
- tortuların birikmesi ve sağlamlaşması ile,
- biyolojik aktivitelerin sonucu oluşan tortulların depolanması ile ve
- eriyiklerden çökelmesi sonucu ile.
Tortul kayaçların oluşmasında dört önemli süreç vardır. Bunlar erozyon, taşınma, birikme ve sıkışmadır.
Tortul Kayaçların Oluşumları
Yeryüzünde yüzeylenmiş magmatik kayaçlar, iklim olayları ve çeşitli dış etkenlerlerle (akarsu, sel suları, rüzgarlar vb.) karşılaştıklarında zamanla parçalanarak çözülürler. Bu şekilde dağılan küçük parçalar yine çeşitli dış etkenlerle taşınarak çukur olan göl ve deniz sahalarında birikir ve buralarda sıkışmaya uğrarlar. Bu şekilde tortullanıp sıkışan küçük parçalar tortul kayaçları oluştururlar.
Tortul Kayaçlar Sınıflandırılmaları
Kimyasal Tortullar
Kimyasal yoldan çözünmeye uğrayan kayalardan geçen sular bünyelerine çözünmüş hâlde çeşitli klorür, sülfat ve bikorbonatlar taşır. Bu maddeler, özellikle sığ göi ortamında suyun buharlaşması ile çökelir. Bu çökelme sonucunda kimyasal tortul kayalar oluşur. Örneğin, sularda çözünmüş hâlde taşınan bikarbonatlar, suların buharlaştığı ortamlarda traverten ya da kalker tüfü hâlinde birikir. Mağaralarda tavandan sızan kireçli suların buharlaşması ile sarkıt, tabana damladıktan sonra buharlaşması sonucu dikit, yayıldıkları sahalarda buharlaşması ile travertenler oluşur. Aynı şekilde çözünmüş hâlde silis taşıyan suyun buharlaşması ile çakmaktaşı, sileks, japs ve gayzeritler meydana gelir. Sıcak iklim şartlarında kapalı olan havzalarda tuzlu ve alkali maddelerin birikmesi sonucu çoğunlukla kimyasal tortul kayalar oluşur. Böyle havzalarda buharlaşma ile birlikte önce jips, daha sonra anhidrit ve kaya tuzu teşekkül eder.
Deniz ve okyanus havzalarında yüzer hâlde bulunan kireçlerin, suda çözünmüş hâlde bulunan kireçle birlikte çökelmesi sonucu çeşitli karbonatlı yani kireçli çökeller (çamurlar) hasıl olur. Ancak, çökelme esnasında ortamda bulunan magnezyum, silis, demir gibi maddeler de çamurlara karışır. Dağ oluşumu (orojenez) sırasında bu çökellerin sıkışması ve taşlaşması ile bilhassa dağ kuşaklarında görülen binlerce metre kalınlığında kireçtaşı, dolomit ve dolomitik kireçtaşı, silisli kaya grupları bulunur. Ayrıca bu oluşum esnasında bunların içerisinde bulunan organik kalıntılar da taşlaşır.
Fiziksel Tortullar
Kayaçların parçalanması ile oluşan kırıntılı malzemelerin oluşturduğu kayaçlardır.Başlıcaları:konglomera,kum taşı ve kil taşıdır.[1]
Organik Tortullar
Bitki ya da hayvan kalıntılarının belli ortamlarda birikmesi ve zamanla taşlaşması sonucu oluşur. Organik tortul taşların en tanınmış örnekleri mercan kalkeri, tebeşir ve kömürdür.
Mercan Kalkeri
Mercan iskeletlerinden oluşan organik bir taştır. Temiz, sıcak ve derinliğin az olduğu denizlerde bulunur. Ada kenarlarında topluluk oluşturanlara atol denir. Kıyı yakınlarında olanlar ise, mercan resifleridir.
Tebeşir
Derin deniz canlıları olan tek hücreli Globugerina (Globijerina)’ların birikimi sonucu oluşur. Saf, yumuşak, kolay dağılabilen bir kalkerdir. Gözenekli olduğu için suyu kolay geçirir.
Kömür
Bitkiler öldükten sonra bakteriler etkisiyle değişime uğrar. Eğer su altında kalarak değişime uğrarsa, C (karbon) miktarı artarak kömürleşme başlar. C miktarı % 60 ise turba, C miktarı % 70 ise linyit, C miktarı % 80 – 90 ise taş kömürü, C miktarı % 94 ise antrasit adını alır.
Akarsu Alüviyonu
Başlıca Tortul Kayaç Örnekleri
- Alacalı
- Antrasit
- Arduvaz
- Arjilit
- Arkoz
- Artık Kil
- Bantlı Kil
- Beyaz Boksit
- Bitümlü Şist
- Boksit
- Boksitli Kil
- Breş
- Çakmaktaşı
- Çört
- Değirmentaşı
- Diatomit
- Dolomit
- Ekvatoral Kırmızı Kil
- Falün
- Fosil Kum
- Gayzerit
- Gez
- Grovak
- Hornştayn
- Haüyn
- Jasp
- Jasperoid
- Jips
- Kalker
- Kalker Tüfü
- Kalkerli Molas
- Kalseduan
- Kaolen
- Karnöy
- Kayatuzu
- Kırmızı Boksit
- Kil
- Killi Kalker
- Kireçtaşı
- Kum
- Kumlu Kalker
- Kumlu Kil
- Kumtaşı
- Kuvarslı Kalker
- Linyit
- Maçinyo
- Marlit
- Marn
- Melinit
- Mercanlı Kalker
- Milonit
- Molas
- Monojenik Breş
- Moren
- Sinerit
- Şay
- Tebeşir
- Tonştayn
- Tortul Kuvarsit
- Traverten Kalkeri
- Turba
- Verrukano
- Yapıcı Kalker
- Yumuşak Kalker
- Zayıflamış Alüvyon